ساخت مسجد
مسجد حکیم که در یکی از محلههای قدیمی اصفهان به نام باب الدشت یا جورجیر، در ضلع شرقی خیابان حکیم و انتهای بازار رنگرزان در حدود هشت هزارمتر مربع وسعت دارد و در مرکز شهر قرار گرفته و به نامهای مسجد جورجیر، مسجد جامع رنگرزان و مسجد صاحب بن عباد نیز شناخته میشود و همینطور در کتاب مافروخی اصفهانی، آن را با نام مسجد جامع صغیر آورده اند، در مقایسه با مسجد جامع کبیر (عتیق اصفهان)، جامع صغیر کوچکتر، ولی زیباتر و مستحکمتر بوده است.
این بنا در گذشته از منظر اهمیت، جز سه مسجد بزرگ و مهم شهر اصفهان بوده و از آن بهعنوان آخرین مسجد مهم دوران صفوی که در اصفهان ساخته شده است، همچنین در آن مجالس درس و بحث فقها، ادبا، قراء، شعرا و صوفیان برگزار میشده اسکلت این مسجد دیلمی، مدتها پیش از ساخت مسجد حکیم از میان رفته بود و از جای آن برای گورستان استفاده میشد، حتى پس از ساخت مسجد حکیم نیز، محدودۀ جنوبی و شمالی آن همچنان بهعنوان گورستان مورد استفاده قرار میگرفت.
بنای اولیه این مسجد به زمان حکومت آلبویه یا عصر دیلمیان برمیگردد که به دستور وزیر دانشمند خاندان بویه، صاحب بن عباد ساخته شده بود و هنگام حمله مغول در عصر تیموریان به ایران تخریب شد، زمانی که صفویان به حکومت رسیدند به خاطر عشق خاصی که به اهلبیت داشتند مذهب تشیع را بهعنوان مذهب رسمی کشور انتخاب کردند. این سرآغازی بود برای ساخت مساجد مختلف که یکی از خاصترینهای آنها مسجد حکیم اصفهان است، بانی ساخت دوباره مسجد، حکیم شاه عباس دوم، محمد داوود بود که اطرافیان او به دلیل حسادتی که نسبت به وی داشتند بر علیه او دسیسهای ترتیب داده و شاه را نسبت به او بدبین کردند. حکیم داوود نیز از ترس جان خود به کشور هندوستان گریخت و در دربار شاه این کشور یعنی اورنگ زیپ خدمت کرد و به خاطر مهارت بالایی که داشت لقب تقرب خان به او داده شد.
حکیم محمد داوود، به وسیله بخش زیادی از ثروتی که به دست آورده بود، دستور ساخت مسجد را داد و مسجد جدیدی بر روی بقایای مسجد قدیمی جورجیر ساخته شد و به همین خاطر به این مسجد تاریخی مسجد حکیم گفته میشود.
اما چون مکان تمامی مساجد وقف است به همین خاطر دخل و تصرفی در اراضی مسجد دیلمی صورت نگرفت. چندین کتیبۀ این مسجد این گونه روایت می کند که ساختمان مسجد در (۱۰۶۷ ق/ ۱۶۵۷ م) دوران شاهعباس دوم صفوی شروع شده و در( ۱۰۸۵ ق/ ۱۶۷۴ م) زمان شاهسلیمان صفوی به پایان رسیده است. حکیم محمد داوود بسیاردقیق بوده که کارکنها راضی باشند تا جایی که یا سینه به سینه روایت شده که حکیم داوود مبلغی را به اصفهان فرستاد و مسجد را بنا نهاد. روزی به قصدسرکشی از عملیات ساختمانی به محل مسجد آمد و با دقت تمام کارها را زیر نظر گرفت، ناگهان چشمش به الاغ های گچ کش افتاد که آجر و گچ و دیگر مصالح ساختمانی را از کورههای آجر پزی به ساختمان مسجد حمل می کردند، بدن این حیوانات زخمی و خون آلود بود، علت را سوال کرد، گفتند خرکچی ها برای حرکت سریعتر، الاغ ها را با سیخونک دنبال میکنند. حکیم از گفته آنان ناراحت شد و دستور تخریب قسمتهای ساخته شده از مسجد را داد و گفت پایههای این مسجد با ظلم بنا شده. دستور داد در راه الاغ ها از محل کوره پز خانه تامسجد، علف بریزند که خران با چرا، آجر وگچ و مصالح ساختمانی را به مسجد حمل کنند و مسجد را از نو بنا کنند.
معماری مسجد
مافروخی، از برتری بنای مسجد حکیم، معروف به مسجد جامع صغیر نسبت به جامع کبیر این گونه نگاشته که خاک رس خامی که مسجد جامع صغیر از آن ساخته شده محکمتر از آن است که در ساختمانهای مسجد جامع کبیر به کار رفته است و در نتیجه از حیث بلندی و استحکام ساختمانهای مسجد جامع صغیر نسبت به ساختمانهای جامع کبیر برتری دارد.
تقسیمبندی طاقنماها برابر با تقسیمات شرق مسجد است و سه دهانه شمالی این طاقنماها با صحن ورودی در شمال غربی که از زمان دیالمه است ارتباط دارد. در طاقنمای طبقه دوم که گفتیم آزاد ساخته شده است و ساختمانهای جنبی ندارد یک طاقنما در ضلع غربی از آجر و کاشی شبکهبندی شده است و موجود می باشد که این طاقنما را به طور نمونه ساختهاند. ولی در بقیه، از شبکه خبری نیست
پشت بغل تمام قوسها از خط بنایی یک رگی و سه رگی یا یک رگی معقلی یا معقلی مایل و تزیینات کاشیکاری ساخته شده است. دهانه انتهایی طاقنماهای جنوبی ایوان به راه روخروجی و در غربی مسجد منتهی میشود نمای غربی با خط بناییهای پشت بغل قوسها و شبکه معرق که دربالای ایوان وسط ساخته شده بر زیبایی مسجد افزوده است
نمای جنوبی مسجد ایوانی رفیع با ارتفاعی برابر با ایوان شمالی است که با تزیینات خاص به جای خود شرح آن خواهد آمد، ساخته شده است
نمای جنوبی مسجد از لحاظ ایوان و متعلقات ظاهری آن برابر نمای شمالی است، در پشت بغل قوسها از گرهسازی آجر و کاشی وخط بنایی به طور بسیار زیبایی استفاده شده است که قواعد و شرح آن داده خواهد شد. پشت بغل قوسها از گره معقلی هشت و زهره ساخته شده که در وسط شمسهها باخط بنایی ساده به رنگ آبی لاجوردی بر زمینه زرد کلماتی مقدس نوشته شده است. در کتبیه انتهایی قوس باخط بنایی تزیینی که سرتاسر ایوان را فرا گرفته با رنگ سفید بر زمینه فیروزهای بسیار زیبا نوشته شده است: سبحان الله والحمدلله ولااله الاالله والله اکبر
فضای داخلی مسجد دارای یک حوض آب است که محل وضو گرفتن است و در دو طرف حوض (شرق و غرب) دو مهتابی ساخته اند ودر تحقیقاتی که به عمل آمد، در زمان قبل ازآیت الله کلباسی این مهتابی ها وجود نداشته است و در زمان آیت الله با مراجعه و کسب اجازه از مشارالیه این مهتابی ها ساخته می شود
این مسجد چهار در ورودی دارد، دو ورودی در سمت شمال، یکی در گوشۀ جنوبغربی و دیگری در ضلع شرقی مسجد قرار گرفته است. یکی از سردرهای شمالی مسجد همان سردر جورجیر است که آراسته به تزیین آجرکاری زیبایی است و با نمونههای آلبویه، بهویژه آثار بهدست آمده درمسجد جامع اصفهان و مسجد جامع نائین قابل مقایسه است. در این سردر قسمتهایی از دو کتیبۀ کوفی ساده بدین شرح باقی مانده است: «بسم الله الرحمن الرحیم شهد الله انه لا الٰه الا هو و الملائکه و اولوالعلم قائماً بالقسط لا الٰه الا هو العزیز الحکیم»، «لا الٰه الا اللٰه محمد رسول اللٰه القدره للٰه العظمه للٰه سبحان اللٰه الحمد للٰه» در نمای این سردر اختلاف سطحها را با نوعی اندود پر کرده بودند که پس از زدودن اندودها طرحهای بسیار جالب توجهی نمودار گشته است. این سردر نفیس و باشکوه با ۱۰۰۰ سال قدمت یکی از آثار طراز اول صدر اسلام بهشمار میرود
ورودی شمالی دیگر مسجد حکیم در شرق این سردر (جورجیر) واقع شده و با استفاده از مقرنسکاری، کاشیکاری معلقی و هفترنگ، کتیبههای معلقی، ثلث و نستعلیق تزیین شده است. کتیبههای معلقی شامل عبارات «الحکم للٰه»، «الحمدللٰه»، «عجلوا بالصلوه قبل الفوت»، «عجلوا بالتوبه قبل الفوت»، «محمد»، «بسم اللٰه نصر من اللٰه و فتح قریب»، «لا الٰه الا اللٰه الملک الحق المبین»، «الملک للٰه»، «قال نبی علیه السلام انا مدینه العلم و علی بابها»، و اسامی ۱۴ معصوم (ع) و سورۀ اخلاص است تنها کتیبۀ ثلث سردر شمالی حاکی از آن است که مسجد در دورۀ سلطنت شاه عباس دوم به دستور حکیم داوود بنا شده است. این کتیبه به خط محمدرضا امامی و مورخ ۱۰۷۳ ق/ ۱۶۶۳ م است
در طرفین سردر شمالی در دو لوحۀ کوچک، به خط نستعلیق سازندۀ سردر معرفی شده است: «عمل فقیر محمدعلی ابن استاد علی بیک بناء اصفهانی» نام این استاد بار دیگر در ایوان بزرگ غربی مسجد آمده است و به نظر میرسد که استادکار اصلی بنا وی بوده باشد. سردر شرقی مسجد نیز با قطاربندی، کاشیکاری معلقی و هفترنگ و کتیبههایی تزیین شده است. اشعاری به خط نستعلیق سفید بر زمینۀ کاشی لاجوردی معرف بانی ساختمان «حکیم داوود»، و سال شروع ساختمان مسجد در زمان شاه عباس دوم (۱۰۶۷ ق/ ۱۶۵۷ م) است کتیبۀ این سردر ــ به تاریخ ۱۳۲۳ ش/ ۱۳۴۴ م ــحاکی از تعمیرات مسجد در این زمان است
کتیبههای معلقی سردر شرقی شامل «لا الٰه الا اللٰه محمد رسول اللٰه علی ولی اللٰه»، «لا الٰه الا اللٰه اللٰه محمد علی یا احکم الحاکمین»، «یا کبیر من کل کبیر»، «یا الطلق من کل طلق»، «یا اکمل من کل حکیم»، «یا ستار یا غفار»، «یاکریم من کل کریم»، «یا عظیم من کل عظیم»، «یا اعلم من کل علیم یا راحم من کل رحیم» است.
سردر غربی نسبت به دیگر ورودیها سادهتر است و تزیینات آن به مقرنسکاریهای گچی محدود میشود. تنها کتیبۀ آن به خط معلقی شامل عبارت «لا الٰه الا اللٰه محمد رسول اللٰه علی ولی اللٰه» است.
این مسجد چهار ایوان دارد که هر یک از ایوان ها به راهرویی بزرگ منتهی می شوند. صحن بزرگ مسجد حکیم یا صحن اصلی به طول تقریبی شصت و یک متر و پنجاه سانتیمتر و به عرض پنجاه و سه متر و شصت سانتیمتر می باشد که از شمال به ایوانی بزرگ و رفیع و دو راهرو در طرفین محدود و راهرو طرف غرب ایوان به در خروجی شمالی منتهی می شود که راهرو ورود و خروج نمازگزاران است. راهرو طرف شرق یک راه ورودی به ایوان بزرگ و ایوان شرقی را میسر میکند، ایوانی که ورودی آن از این راهرو میباشد. محل عبادت نمازگزاران است. ناگفته نماند که برای ورود به تمام ایوانها راهروهای ورودی تعبیه شده ولی جلوی ایوانها باز و ورود به آنها میسر است
در شمالی مسجد که با یک راهرو همراه می باشد در طرف غرب ایوان شمالی قرار گرفته و انتهای راهرو مشرف به کوچه است و از این در نمازگزاران رو به قبله وارد مسجد می شوند. در وسط راهرو دو راه ورودی به دو ایوان طرفین راهرو می باشد که در حال حاضر با شبکههای آجری مسدود شده است
ایوان طرف غرب ورودی در شمالی مسجد با عمق بیشتری ساخته شده و در انتهای آن مقابل رو به قبله یک در تعبیه شده است و به شبستانی که پشت ایوان قرار دارد باز میشود و در منتهی الیه این شبستان غسالخانهای وجود داشته و تقریباً بر جاده بوده است و در زمانهای دور که قبرستانها محلی بوده جنب هر قبرستانی، غسالخانهای موجود بود. بنابراین مسجد حکیم هم غسالخانهای داشته است ـ بنا به روایات در شمال و جنوب مسجد حکیم دو قبرستان بوده است که فعلاً اثری از آنها نیست، فقط در قبرستان جنوبی قبر آقای سبزواری موجود است که مردم برای زیارت و نذورات به آنجا آیند و در شمال آن مقبرهای می باشد. بنابراین پس از شست و شوی اموات در غسالخانه آنها را به شبستان پشت ایوان که ذکر آن رفت منتقل و در این مکان مراسم نمازمیت جاری می کردند که امرزوه محل غسالخانه به مغازههایی تبدیل شده است و جزو موقوفات مسجد می باشد و از شبستان به شکل انبار استفاده می کنندکه زمانی هم مورد استفاده نمازگزاران بوده است
دو طاقنمای کوچک در طرفین و در زاویه شرقی و غربی مسجد قرار دارد که روی هر یک از آنها حجرههایی برای طلاب علوم دینی پیشبینی شده است
در طرف شرقی صحن مسجد ایوان نسبتاً بزرگی با نمای آجری و دو طاق نما که هر کدام به عرض دو متر و چهل سانتیمتر و راه ورودی به حجرههای بالایی آن می باشد ساختهاند
در طرفین ایوان بعد از هر طاقنما سه دهانه ایوان بزرگ که دهانه هر کدام به عرض چهار متر و هشتاد سانتیمتر می رسد و با قوسها و سقفهای آجری بسیار زیبا پوشیده شده است ساختهاند. عمق این ایوانها نسبت به قناسی که در زمین وجود داشته متفاوت است و بدین طریق می باشد که عمق ایوان شمالی از سه متر و پنجاه سانتیمتر شروع می شود و هر چه به طرف جنوب پیش میرویم عمق ایوانها به شش متر می رسد و در ضلع شرقی، ایوانها نسبت به ایوان وسط کاملاً قرینهسازی شدهاند، یعنی سه دهانه ایوان در شمال ایوان بزرگ و سه دهانه ایوان در جنوب ایوان بزرگ در ضلع شرقی وجود دارد که دهانه میانی از سه دهانه جنوب ایوان شرقی به درخروجی شرقی منتهی می شود. فضای داخلی بقیه طاقنماها برای نمازگزاران قرار داده شده است. دو طاقنمای کوچک در ابتدا و انتهای ضلع شرقی مسجد میباشد که داخل هرکدام دری تعبیه شده است و به حجرههای روی آن راه دارد
برای زیبا شدن نمای اطراف مسجد طاقنماهایی بدون ساختماهای پشتی یا جنبی ساخته شده است که دهانههای این طاقنماها به فضای پشتی راه دارد و هوای آزاد و حرکت بادها تند به طور متداول در آن جریان دارد
این طاقنماهای پشت باز در شرق و غرب مسجد برای زیباسازی نمای آن ساخته شده است و ساختمان این طاقنماها برابر شکل به طریق میباشد که دو طاقنما برابر یک طاقنما در سطح زیرین است و در جمع تمام با هم مساوی هستند. پایههایی که برای طاقنماهای بزرگ می باشد از پایین بنا شده و تا انتهای ارتفاع ساختمان به طور عمودی بالا رفته است و هر طاقنما در طبقه دوم به دو طاقنما تقسیم شده است و یک پایه آجری روی تیزه قوس زیرین بنا کرده اند وقوسهای طبقه دوم را با قواعدی ماند قوس طبقه زیرین منتها کوچک تر به پایان بردهاند پشت بغل قوسها از کاشی های رنگی به نقش معقلی و خط بنایی بسیار زیبا ساخته شده است که به شرح آنها خواهیم پرداخت. نمای غربی مسجد ایوانی رفیع در وسط است که عمق آن در حدود سه متر و پنجاه سانتیمتر از بر ضلع اصلی می باشد. یک پنجره روشنایی به شبستان زمستانی در وسط این ایوان قرار دارد که پنجره از آهنی بودن آن مشخص و در دوره معاصر انجام گرفته که قبلاً به شکل دیگری بوده است
ثبت دیدگاه