توقیع چیست؟

در فرهنگ معین برای توقیع معانی زیر بیان شده است:

توقیع به معنای نشان گذاشتن بر چیزی، نوشتن چیزی ذیل کتاب، امضاکردن، نامه و فرمان، فرمان شاهی، طغرای شاهی و دستخط است.^۱

در کتاب‌های معروف شیعه و امامیه، همچون: کمال الدین شیخ صدوق، غیبت شیخ طوسی، احتجاج طبرسی، بحارالانوار مجلسی و کتب دیگر، حدود هشتاد توقیع از ناحیه‌ مقدس امام زمان علیه السلام نقل شده است.  برخی از آنها خطاب به سفرا و نواب خاص است، برخی خطاب به علما و فقهای شیعه، برخی دیگر در پاسخ به سوالات است و در برخی به تکذیب و لعن و نفرین کسانی پرداخته شده که به دروغ، ادعای بابیت و سفارت از طرف آن حضرت داشته‌اند.^۲

توقیعات امام مهدی علیه السلام را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

توقیعات غیبت صغری

در دوران محدود غیبت صغری (۲۵۵ـ تا ۳۲۹ ق.) که تقریبا ۷۴ سال می‌شود، توقیعاتی به‌ واسطه چهار نایب حضرت (عثمان بن سعید، محمد بن عثمان، حسین بن روح و علی بن محمد سمری) در جواب سوالات و شبهات صادر می‌شد. مضمون اصلی چنین توقیعات، تعیین تکالیف برای شیعیان بوده و حضرت سعی می‌کردند که آنها را از سردرگمی نجات دهند.

 توقیعات غیبت کبری

در زمان غیبت طولانی حضرت مهدی عجل الله‌ تعالی‌ فرجه‌ الشریف ، بدون شک ارتباط شیعیان با آن حضرت به طور غیرمستقیم برقرار است و یکی از راه‌های این ارتباط، صدور توقیعات شریف از آن حضرت به خواص و بزرگان شیعه است. در توقیعات زمان غیبت کبری، دو نکته مهم وجود دارد:

اولا، چنین توقیعاتی مگر در مواقع ضرورت قابل افشا نبوده و هر کسی نمی‌توانست به مضمون چنین توقیعاتی دست یابد.

ثانیا، پاسخ به شبهات، جرح و تعدیل شخصیت‌ها، تحلیل مسائل روز و… از محورهای اساسی چنین توقیعاتی است. توقیع صادره از آن حضرت خطاب به شیخ مفید رحمت‌الله علیه نمونه توقیعات آن حضرت در زمان غیبت کبری است.^۳

دوران غیبت صغری

در دوره غیبت صغری، امام زمان عجل الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف از طریق چهار نفر نایبان خاص خود با شیعیان در رابطه بودند و امور آنان را حل و فصل می‌کردند، این امور افزون بر مسائل مالی، شامل مسائل عقیدتی و فقهی نیز می‌شد، رابطین میان آن حضرت و شیعیان چهار نفر از اصحاب با سابقه و مورد اعتماد امامان گذشته بودند که یکی پس از دیگری این وظیفه خطیر را بر عهده داشته و به عنوان نواب خاص آن حضرت معروف هستند. در این دوره نه تنها شخص امام عجل الله‌ تعالی‌ فرجه‌ الشریف از دیده‌ها پنهان بودند، بلکه سفرای ایشان نیز به طور ناشناخته و بدون آنکه جلب توجه کنند عمل می‌کردند.

سومین نائب

ابوالقاسم حسین بن روح؛ عالم بزرگ و سومین سفیر و نائب از نواب اربعه امام زمان عجل الله‌ تعالی‌ فرجه‌ الشریف از خاندان بزرگ شیعه ایرانی نوبختی است که مقیم بغداد بودند. او از فقیهان و عالمان و محدثان مشهور شیعی است که در زمان خود از شهرت و اعتبار دینی، اجتماعی و سیاسی مهمی برخوردار بوده است.

حتی برخی گفته اند که از نظر دینی و مذهبی در شیعه کسی همتای او نیست! موافقان و مخالفان او را از عاقل ترین مردم دانسته‌اند. وی در زمان سفارت محمد بن عثمان (نائب دوم) از جانب او و به امر او متصدى بعضى از امور وی بود و چند نفر از مومنين و معتمدين محمد بن عثمان بودند كه از آن جمله ، حسين بن روح بود .

حسین بن روح از سال ۳۰۵ تا ۳۲۶ هجری قمری به مدت ۲۱ سال منصب سفارت از ناحیه مقدسه را بر عهده داشت، در تاریخ ۱۸ شعبان سال ۳۲۶ه.ق، چشم از جهان فرو بست و  پیکر مطهرش در بغداد در سوق الشورجه به خاک سپرده شد.

متن توقیع

حضرت صاحب‌الامر عج‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف در روز یکشنبه ششم شوال سال ۳۰۵ ه.ق خطاب به حسین بن روح نوشتند:

ما او را می‌شناسیم، خداوند بشناساند و او را به طریقه همه خیر و رضای خود عالم گرداند و او را به توفیق خود یاری فرماید، ما بر مکتوب و نوشته او مطلع شدیم و بر امانتداری او مطلع شدیم و به دینداری او وثوق و اعتماد داریم، به درستی که او نزد ما مکان و منزلت آنچنان بلندی دارد که آن مکان و منزلت او را خوشحال می‌سازد، خدای تعالی احسان خود را درباره او زیاد فرماید، به درستی که او صاحب همه نعمت‌هاست و بر همه چیز قادر است و حمد و سپاس خداوندی را سزاست که شریکی ندارد و صلوات و سلام خداوند بر محمد رسول او و آل او باد.^۴

منابع

۱-  فرهنگ معین، ذیل واژه توقیع.

۲- غلامرضا صالحی، ماهیت شناسی توقیعات حضت مهدی علیه السلام، فرهنگ کوثر، تابستان ۱۳۸۹، شماره ۸۲

۳- همان

۴- بحار الانوار، علامه مجلسی، ج۵۱