در این نوشتار ویژگی‌هایی را که بیشتر به روابط اجتماعی انسان مربوط بوده و معطوف به دیگران می باشد، ذکر می‌کنیم تا چراغ راه جوامع شیعی و رهپویان ائمه اطهار علیهم السلام باشد.
۱. پرهیز از تحقیر دیگران
إِنّی سَمِعْتُ أَباعَبْدِاللّه علیه السلام یَقُولُ:…لاتُحَقِّرُوا وَ لاتَجْفُوا فُقَراءَ شِیعَة آلِ محمّد صلی الله علیه وآله…۱؛ [مفضل بن عمر گوید]: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود:…فقیران شیعه آل محمّد صلی الله علیه و آله را تحقیر و جفا نکنید….
۲. پذیرش سخن حقّ
إِنّی سَمِعْتُ أَباعَبْدِاللّهِ علیه السلام یَقُولُ: … لاتَغْضَبُوا مِنَ الحَقِّ إذا قیلَ لَکُمْ. وَلاتَبْغُضُوا أَهْلَ الحقِّ إِذا صَدَعُوکُمْ بِهِ، فإنّ المُؤْمِنَ لایَغْضَبُ مِنَ الحَقِّ إذا صُدعَ به۲؛ [از توصیه های مفضل بن عمر به جماعت شیعه این بود که گفت:] از امام صادق شنیدم که می فرمود:…از سخن حقی که به شما گفته می شود، خشمگین نشوید و به اهل حق آنگاه که شما را آشکارا به آن فرامی‌خوانند، کینه نورزید؛ زیرا مومن، از حق هرگاه به آن فراخوانده شود، برآشفته نمی شود.
۳. رفتار پسندیده با اهل سنّت
وقال علیه السلام لِشِیعَتِهِ: أُوصِیْکُم بِتَقْوَی اللّهِ وَ…صَلُّوا فی عَشائِرِهِمْ وَاشْهَدُوا جَنائِزَهُمْ وَعُودُوا مَرْضاهُمْ وَأَدُّوا حُقُوقَهُمْ فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْکُمْ إِذا وَرَعَ فی دِینِه وَصَدَقَ فی حَدِیثِهِ وَأَدَّی الأَمانَهَ وحَسُنَ خُلْقُه مَعَ الناسِ قیلَ: هذا شِیعِیٌّ فَیَسُرُّنی ذلِکَ. اتَّقُوا اللّهَ وَکُونُوا زَیْناً وَلاتَکُونُوا شَیْناً. جُرُّوا إِلَیْنا کُلَّ مَوَدَّهٍ وَادْفَعُوا عَنّا کُلَّ قَبِیحٍ فَإِنَّهُ ما قِیلَ فِینا مِنْ حُسْنٍ فَنَحْنُ أَهْلُه وما قِیل فِینا مِنْ سُوءٍ فَما نَحنُ کَذلِک…۳؛ امام عسکری علیه السلام به شیعیان خود فرموند:
شما را به تقوای الهی سفارش می کنم…و این که…در میان قبایل آنان (در مساجد غیر شیعه) نماز بخوانید و در تشییع جنازه‌های آنان شرکت کنید و بیماران‌شان را عیادت و حقوق آنان را ادا کنید، زیرا اگر مردی از شما در دینش ورع داشته و در گفتارش راستگو باشد و نیز امانت را برگرداند و اخلاقش با مردم خوب باشد، گفته خواهد شد که او شیعه است و این مرا خوشحال می سازد. تقوای الهی را رعایت کنید و مایه زینت ما باشید نه سبب ننگ و عار. هر نوع دوستی را به سوی ما جلب کنید و هر نوع زشتی را از ما دور سازید؛ زیرا آنچه از خوبی‌ها درباره ما گفته شود، ما سزاوار آنیم و آنچه از بدیها درباره ما گفته شود، ما چنین نیستیم….
عَنْ عُمَرَ بنِ أَبانِ قال: سَمِعْتُ أَباعَبْدِاللّهِ علیه السلام یقول: یا مَعْشَرَ الشِیعَه…عُودُوا مَرْضاهُمْ، وَاشْهَدُوا جَنائِزَهُمْ وصَلُّوا فی مَساجِدِهِم وَلایَسْبِقُوکُمْ إلی خیرٍ فَأَنْتُمْ وَاللّهِ أَحَقُّ مِنْهُمْ بِه۴؛ عمر بن ابان گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: ای جماعت شیعه … از بیماران آنان (غیر شیعه) عیادت نمایید و در تشییع جنازه‌های آنها شرکت کنید و در مساجدشان نماز گزارید. مبادا آنان در انجام کار خیر از شما پیشی بگیرند؛ زیرا به خدا سوگند شما به این کار از آنان سزاوارترید.
۴. آنچه برای خود می‌پسندد برای دیگران نیز بپسندد
وقال علیه السلام لِلْمُفَضَّلِ: أُوصِیْکَ بِسِتِّ خِصالٍ تُبَلِّغُهُنَّ شِیعَتی، قُلْتُ: وَما هُنَّ یا سَیِّدی؟ قال علیه السلام:…وأَنْ تَرْضی لِأَخِیکَ ما تَرْضی لِنَفْسِک…۵؛ امام صادق علیه السلام به مفضل فرموند: تو را به شش خصلت سفارش می کنم که آنان را به شیعیان من برسانی. گفتم: آنها کدامند ای سرور من؟ فرموند:…اینکه آنچه برای خود می پسندی برای برادر دینی خود نیز بپسندی….
۵. ضعیف نوازی
دَخَلَ سَدِیرُ الصَیْرَفی عَلی أبی عبدِاللّه علیه السلام وعِنْدَهُ جماعهٌ مِنْ أَصْحابِهِ فقال: یا سَدیرُ لاتَزالُ شِیعَتُنا مَرْعِیّینَ مَحْفُوظینَ مَسْتُورینَ مَعْصُومِینَ ما أَحْسَنُوا النَظَرَ لِأَنْفُسِهِمْ فیما بَیْنَهم و َیْنَ خالِقِهِم وَصَحَّتْ نِیّاتُهم لِأَئِمّتِهِمْ وَبَرُّوا إِخْوانَهُم فَعَطَفُوا عَلی ضَعیفِهِمْ وَتَصَدَّقُوا عَلی ذَوِی الفاقِهِ مِنْهُمْ…۶؛ سدیر صیرفی بر امام صادق علیه السلام وارد شد در حالی که گروهی از اصحاب نزد آن حضرت حضور داشتند. امام فرمودند: ای سدیر، شیعیان ما پیوسته مورد رعایت و حفاظت الهی و پوشیده از گزند و دید دشمن و مصون از گناه هستند، تا زمانی که نسبت به خود در آنچه مربوط به آنان و آفریدگارشان است، خوشبین باشند و نیّت‌هایشان در رابطه با امامانشان درست باشد و به برادران دینی خود نیکی کنند و برای برآوردن خواسته‌های ضعیفان‌شان به آنان مراجعه نمایند و به نیازمندانشان صدقه دهند….
۶. بی آزاری
عَنْ نَوْفِ بنِ عَبْداللّه البِکالی قال: قالَ لی علیٌّ علیه السلام:…یا نَوْفُ شِیعَتی واللّهِ…شُرُورُهُمْ مَکْنُونَهٌ…أَنْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فی عِناءٍ، والنّاسُ مِنْهُمْ فی راحَه….۷نوف بکالی گوید: علی علیه السلام به من فرمودند:…سوگند به خدا، شیعیان ما…شرّشان پوشیده است و به کسی نمی رسد…خود از ناحیه دیگران در سختی اند [ولی] مردم از ناحیه آنان در راحتی به سر می برند…
و قال علیه السلام: شِیعَتُنا…شُرُورُهُمْ مَأْمُونَه…۸؛ علی علیه السلام فرمودند: شیعیان ما…شرّشان به کسی نمی رسد….
۷. وفای به عهد و پیمان
عَنْ أَبیِ بَصِیر قالَ: قالَ الصّادِقُ علیه السلام: شِیعَتُنا… َهْلُ الوَفاء…۹؛ از ابوبصیر نقل شده که گفت: امام صادق علیه السلام فرمودند: شیعیان ما…اهل وفا هستند….
عَنْ بُکَیْر، عَنْ أَبیِ عَبْدِاللّهِ جَعْفَرِ بن محمّد صَلَواتُ اللّهِ عَلَیْهِما أَنَّهُ قالَ: لَنُحِبُّ مِنْ شِیعَتِنا مَنْ کان…وفیّاً…۱۰؛ بُکَیر از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمودند: قطعاً، از میان شیعیان خود، کسی را که…به عهد و پیمان خود بسیار وفادار باشد، دوست می داریم….
۸. رفتار آشتی‌جویانه با معاشران
عَنْ أَبیِ جَعْفَرٍ علیه السلام قال: أَمِیرُالمُؤْمنین علیه السلام: شِیعَتُنا…سِلْمٌ لِمَنْ خالَطُوا۱۱؛ از امام باقر علیه السلام روایت شده که امام علی علیه السلام فرمودند: شیعیان ما…با همنشینان خود رفتاری آشتی جویانه دارند.
وقال علیه السلام : یا شِیعَة آلِ محمّدٍ صلی الله علیه وآله إِنَّهُ لَیْسَ مِنّا مَنْ…لَمْ یُحْسِنْ صُحْبَهَ مَنْ صَحِبَهُ…وَ مُصالِحَهَ مَنْ صالَحَهُ…۱۲؛ امام صادق علیه السلام فرمود: ای شیعه آل محمّد صلی الله علیه وآله، از ما نیست کسی که…همنشینی او با معاشران خود…و صلح و آشتی او با مردم نیکو نباشد….
۹. پرهیز از جدال بی‌جا
بِالإِسنادِ عَنْ أبیِ محمّدٍ العسکری علیه السلام قال: ذُکِرَ عِنْدَ الصادقُ علیه السلام الجِدالُ فِی الدّین، وَإنَّ رسولَ اللّه صلی الله علیه وآله والأَئِمَّهَ المَعْصُومِین علیهم السلام قَدْ نَهَوا عَنْه فقال الصادقُ علیه السلام: لَمْ یُنْهَ عَنْه مُطْلقًا لکِنَّه نُهِیَ عَنِ الجِدال بغَیر الّتی هِیَ أَحْسَن، أما تَسْمَعُونَ اللّهَ یَقُولُ؟: «ولاتجادلوا أهل الکتاب إلاّ بالّتی هی أحسن» وقولَه تعالی: «أدع إلی سبیل ربّک بالحکمه والموعظه الحسنه وجادلهم بالّتی هی أحسن» فالجِدالُ بِالَّتی هِیَ أَحْسَن قَدْ قَرَنَهُ العُلَماءُ بِالدِّینِ، والجِدالُ بغیرِ الّتیِ هِی أَحْسَن مُحَرَّمٌ وحَرَّمَهُ اللّهُ تعالی عَلی شِیعَتِنا…۱۳
از امام عسکری علیه السلام روایت شده که فرمود: نزد امام صادق علیه السلام از جدال در دین یاد شد و این که رسول خدا صلی الله علیه وآله و امامان معصوم علیهم السلام از این کار نهی کرده اند. حضرت فرمودند: از آن به‌طور مطلق نهی نشده بلکه از جدال ناپسند نهی شده است. آیا سخن خدا را نشنیده‌ای که فرمود: «وَلاتُجادِلُوا أهلَ الکتابِ إلاّ بِالَّتی هِیَ أَحْسَن»[عنکبوت/۴۶] (و با اهل کتاب جز به شیوه‌ای که نیکوتر است مجادله مکنید) و نیز این سخن خداوند متعال را: «أدع إلی سبیل ربّک بالحکمة والموعظة الحسنه وجادِلُهم بالّتی هی أحسن»[نحل/۱۲۵] (مردم را با حکمت و پند نیکو به راه پروردگارت بخوان و با آنان به شیوه‌ای که نیکوتر است، مجادله و گفت و گو کن). جدالی که نیکو است، جدالی است که عالمان دینی با آن پیوند دارند و رعایت می‌کنند و جدال ناپسند، حرام است و خداوند متعال آن را بر شیعیان ما تحریم کرده است….
۱۰. پرهیز از کمک به حاکمان ستمگر
عَنْ مَسْعَدَهِ بنِ صَدَقَه قال: سَأَلْتُهُ، عَنْ قَوْمٍ مِنَ الشِّیعَهِ یَدْخُلُونَ فِی أَعْمالِ السُّلْطان و یَعْمَلُونَ لَهُمْ وَ یَجْبُونَ لَهُمْ و یُوالُونَهُمْ، قال: لَیْسَ هُمْ مِنَ الشِیعَهِ…۱۴؛ مسعده بن صدقه گوید: از امام صادق علیه السلام درباره گروهی از شیعه پرسیدم که در کارهای سلاطین (پادشاهان ستمگر) وارد می شوند و برای آنان کار کرده و مالیات جمع می کنند و به آنان یاری می رسانند. فرمودند: آنان شیعه نیستند….
۱۱. پرهیز از درخواست مالی
وَصِیَّتُهُ علیه السلام لِعَبْدِ اللّهِ بنِ جُنْدَب…یَا ابْنَ جُنْدَب إِنَّما شِیعَتُنا یُعْرَفُونَ بِخِصالٍ شَتّی:…لایَسْأَلُونَ لَنا مُبْغِضًا، وَلَوْ ماتُوا جُوعًا…۱۵ ؛ از توصیه‌های امام صادق علیه السلام به عبدالله بن جندب این بود…ای فرزند جندب، همانا شیعیان ما به خصلت‌هایی چند شناخته می شوند:…از دشمنان ما چیزی درخواست نمی‌کنند: هر چند از گرسنگی بمیرند….
۱۲. اعتدال و میانه روی
عَنْ عَمرو بنِ سَعِیدِ بنِ بَلال، قال: دَخَلْتُ عَلی أبیِ جعفر علیه السلام وَنَحْنُ جَماعَهٌ فقال: کُونُوا النُمْرُقَهُ الوُسْطی یَرْجِعُ إِلَیْکُمْ الغالی وَیَلْحَقُ بِکُمُ التالی…۱۶؛ عمرو بن سعید گوید: بر امام باقر علیه السلام وارد شدم در حالی که ما یک گروه بودیم. فرمود: شما [مانند] آن تکیه گاه میانه باشید که تندروها به ناگزیر به سوی شما باز آیند و کندروها به شما به پیوندند….
۱۳. پرهیز از غلوّ
عن عُمَر بن خالد، عَنْ أبی جعفر علیه السلام قال: یا مَعْشَرَ الشِیعَهِ شِیعَهِ آلِ محمّدٍ، کُونُوا النُمْرُقَهُ الوُسْطی: یَرْجِعُ إِلَیْکُمُ الغالی، وَیَلْحَقُ بِکُمُ التالی، فقال لَهُ رجلٌ مِنَ الأَنْصار، یقال له سَعْد: جُعِلْتُ فِداک مَا الْغالی؟ قال قومٌ یقولون فِینا ما لانَقُولُه فِی أَنْفُسِنا فَلَیْسَ أُولئِکَ مِنّا وَلَسْنا مِنْهُمْ قال: فَمَا التّالی؟ قال: الْمُرْتادُ یُرِیدُ الخَیْرَ یَبْلُغُهُ الخَیْرُ یُوجَرُ عَلَیْه.۱۷
عمر بن خالد از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمودند: ای جماعت شیعه، ای شیعیان آل محمّد صلی الله علیه و آله ، مانند پشتی در میانه باشید (که از دو جانب به آن تکیه دهند؛ یعنی، راه راست را بپیمایید و بر حدّ اعتدال باشید که مردم در زندگی‌شان از شما بیاموزند) و آن که غلو کرده و پیشی گرفته به جانب شما باز گردد و آن که وامانده خود را به شما برساند. مردی از انصار به نام سعد عرض کرد: جانم فدای تو باد، غالی کیست؟ فرمودند: گروهی که درباره ما چیزهایی گویند که ما آن را درباره خود نمی‌گوییم؛ آنان از ما نیستند و ما هم از آنان نیستیم. گفت: تالی و عقب مانده کیست؟ فرمودند: کسی که طالب خیر (دین حق و عمل صالح) است؛ خیر به او می‌رسد و به میزان نیتش پاداش داده می شود.
۱۴. جلب محبّت برای اهل بیت
«وَلاَتَسْتَوِی الْحَسَنَهُ وَلاَ الْسَّیِّئَهُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَهٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ» (فصلت ، ۳۴)؛ و نیکی و بدی برابر نیست، [بدی دیگران را] به شیوه ای که نیکوتر است دور کن که [اگر چنین کنی] آنگاه آن که میان تو و او دشمنی است، همچون دوستی نزدیک و مهربان گردد.
و قال علیه السلام لِشِیعَتِهِ:…اتّقوا اللّهَ وکونوا زَینًا ولاتکونوا شَیْناً، جرّوا إلینا کُلَّ مودّهٍ، وادفعوا عَنّا کُلَّ قبیح فإنّه ما قیل فینا مِن حُسُن فنحن أهلُه وما قیل فینا مِن سوءٍ فما نحن کذلک…۱۸؛ امام عسکری علیه السلام به شیعیان خود فرمودند:…تقوای الهی را رعایت کنید و مایه زینت و افتخار ما باشید، نه سبب ننگ و شرم. هر مودّت و دوستی را به سوی ما جلب کنید و از ما در برابر هر زشتی دفاع کنید، زیرا هر چه از زیبایی‌ها و خوبی‌ها درباره ما گفته شود، ما اهل آن هستیم و هر چه از بدی‌ا و زشتی‌ها درباره ما گفته شود، ما چنین نیستیم….
۱۵. پرهیز از دشمن تراشی
عَنْ أَبی عَبْداللّهِ علیه السلام:…أَنّی یَکُونُونَ لَنا شِیعَهً وَإِنَّهُمْ لَیُخاصِمُونَ عَدُوَّنا فِینا حَتّی یَزِیدُوهُمْ عَداوَهً…۱۹؛ مفضّل از امام صادق روایت کرده که فرمودند:… چگونه آنان از شیعیان ما به‌شمار می‌روند در حالی که درباره ما با دشمنان‌مان به نزاع و ستیزه‌گری برمی‌خیزند، تا جایی که دشمنی آنان را بیشتر می‌سازند….
۱۶. کتمان و حفظ اسرار
عَنِ الثُّمالی، عَنْ عَلیِّ بن الحسین علیه السلام قال: وَدَدْتُ أَنّیِ افْتَدَیْتُ خَصْلَتَیْنِ فیِ الشِیعَهِ لَنا بِبَعْضِ ساعِدِی: النَّزَقَ وَقِلَّهَ الکِتْمان۲۰؛ از ثُمالی روایت شده که امام سجّاد علیه السلام فرمودند: دوست دارم که در برابر وجود دو خصلت در میان شیعه، قسمتی از دستم را فدا کنم [تا آن دو از بین برود]: ۱. سبکی و شتاب در کارها بر اثر جهل و حماقت ۲. کمی کتمان.
عَنْ مُیَسِّر قال: قال أبوجعفر علیه السلام: یا مُیَسِّرُ أَلا أُخْبِرُکَ بِشِیعَتِنا؟ قُلْتُ: بَلی جُعِلْتُ فِداک قال: إِنَّهُمْ حُصُونٌ حَصِینَهٌ…َیْسُوا بالمَذایِیِعِ۲۱البُذُر….۲۲ از میسّر روایت شده که امام باقر علیه السلام فرمودند: ای میسّر، آیا تو را از شیعیانم آگاه سازم؟ گفتم: آری فدایت شوم. فرمود: آنان دژهای محکم‌اند…نه افشاگر رازها و ناتوان از نگهداری اسرار….
منابع
۱.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج ۲، بیروت، موسسه وفا، ج ۷۵، ص ۳۸۲، ح ۱.
۲.همان، ج ۷۵، ص ۳۸۲، ح ۱.
۳.همان، ج ۷۵، ص ۳۷۲، ح ۱۲.
۴.همان، ج ۸۵ ، ص ۱۱۹، ح ۸۳ .
۵.همان، ج ۷۵، ص ۲۵۰، ح ۹۴.
۶.همان، ج ۶۵، ص ۱۵۳، ح ۱۰.
۷.همان، ج ۶۵، ص ۱۷۷، ح ۳۴.
۸.همان، ج ۷۵، ص ۲۶، ح ۹۱؛ ج۶۵، ص۱۹۱،ح ۴۷.
۹.همان، ج ۶۵، ص ۱۶۷، ح ۲۳.
۱۰.همان، ج ۶۶، ص ۳۹۷، ح ۸۶ .
۱۱.همان، ج ۶۵، ص ۱۹۰، ح ۴۶؛ج۷۵ ، ص۲۶، ح۹۱.
۱۲.همان، ج ۷۵، ص ۲۶۶، ح ۱۷۸.
۱۳.همان، ج ۲، ص ۱۲۵، ح ۲.
۱۴.همان، ج ۱۴، ص ۶۳، ح ۱۵.
۱۵.همان، ج ۷۵، ص ۲۸۱، ح ۱.
۱۶.همان، ج ۶۵ ، ص ۱۷۸، ح ۳۶.
۱۷.همان، ج ۶۷ ، ص ۱۰۱، ح ۶ .
۱۸.همان، ج ۷۵، ص ۳۷۲، ح ۱۲.
۱۹.همان، ج ۷۵، ص ۳۸۳، ح ۱.
۲۰.همان، ج ۶۸ ، ص ۴۱۶، ح ۴۰.
۲۱.«مِذْیاع» مفرد «مَذاییع» به کسی گویند که اسرار را حفظ نمی‌کند. «بَذیر» مفرد «بُذُر» به معنای نمّام و کسی است که بر نگهداری سرّش توانایی ندارد. (قاموس المحیط).
۲۲.همان، ج ۶۵ ، ص ۱۸۰، ح ۳۸.
برگرفته ازفصل نامه شیعه شناسى، شماره ۲.
حسین غفارى
