هر سال روز ۱۶ خرداد در سراسر جهان با عنوان روز جهانی محیط زیست گرامی داشته می‌شود.

تاریخچه:

تاریخچه روز جهانی محیط زیست به سال ۱۹۷۲ بر می‌گردد، در آن سال برای اولین بار، سازمان ملل متحد کنفرانسی را با موضوع انسان و محیط زیست در شهر استکهلم سوئد برگزار کرد.

همزمان با برپایی این کنفرانس مجمع عمومی سازمان ملل قطعنامه‌ای را تصویب کرد که منجر به تشکیل UNEP ( برنامه محیط زیست سازمان ملل ) شد.

UNEP در سراسر جهان مراسم ویژه‌ای را به مناسبت این روز برگزار می‌نماید. مراسم این روز می‌تواند به اشکال مختلف باشد مثل راهپیمایی‌های خیابانی،همایش‌های دوچرخه سواری، نمایش، مسابقات نقاشی و مقاله نویسی در مدارس، درختکاری، ‌فعالیت‌های مربوط به بازیافت، پاکسازی و…

 هدف از نامگذاری روز جهانی محیط زیست:

۱- افزایش آگاهی مردم برای حفظ محیط زیست و ترغیب مسوولان به اتخاذ تدابیری برای مقابله با تخریب محیط زیست و گونه‌های زیستی‌جانوری است.

۲- جلب توجه عمومی به مسائلی است که محیط زیست را آلوده می‌سازد.

هر سال نیز یکی از مسایلی که شدیدا محیط زیست را تهدید می کند به عنوان موضوع این روز انتخاب می شود.

هدف UNEP از برگزاری  روز جهانی محیط زیست :

– بخشیدن چهره‌ای انسانی به مسایل زیست محیطی.
– توانمند سازی مردم برای تبدیل شدن به فعالانی در زمینه توسعه پایدار و متوازن.
– ارتقا این بینش عموم که جوامع در تغییر دیدگاه‌ها و در خصوص مسئله محیط زیست نقش محوری و اساسی ایفا می‌نمایند.

– ترویج مشارکت با هدف اطمینان از برخورداری همه ملتها از آینده‌ای امن‌تر و سعادتمندانه‌تر.

معنای محیط زیست:

محیط زیست، از دو کلمه ترکیب یافته است، یکی «محیط» که واژه‌ای عربی است، و دیگری «زیست» که واژه‌ای فارسی است.

«محیط» به معنای مکان و اوضاع و احوال آمده است و آن چه که شخص یا چیزی را احاطه کرده و منشأ تغییر و تحول می‌باشد. به دیگر تعبیر: محیط فراگیرنده و جای زندگی آدمی است.^۱

واژه «زیست» به معنای زندگی و حیات و زیستن آمده است.^۲

شورای اقتصادی اروپا محیط زیست را این گونه تعریف کرده است:

«محیط زیست شامل آب، هوا، خاک و عوامل درونی و برونی مربوط به حیات هر موجود زنده می‌گردد».

«محیط زیست» به دو مفهوم به کار رفته است:

۱- یکی مفهومی است که از علوم طبیعت نشات گرفته و در آن با جوامع انسانی با بینش اکولوژیک برخورد می‌شود؛ یعنی مجموعه‌ای از پدیده‌های طبیعی و تعادل بین نیروهای رقیب در طبیعت که زندگی یک گروه بیولوژیک را مقید می‌کند.

۲- مفهوم دوم کلمه «محیط زیست» از علوم معماری و شهر سازی ناشی می‌شود، و درباره تعاملی است که بین ساختمان، به مفهوم عام، و محیطی که در آن ایجاد می شود (محیط طبیعی یا مصنوعی) وجود دارد.^۴

اهمیت و نقش محیط زیست در زندگی انسان:

محیط زیست طبیعی تأثیر شگرفی بر روح و روان آدمی دارد. محیط پاک و آراسته و خرم، زندگی را شاداب و معطر می سازد وتأثیر اعجاب انگیزی بر زندگی و حیات انسان دارند.

هر کسی از تماشای محیط زیست احساس آرامش و نشاط کرده و امنیت و آسایش را در حیات خویش لمس می کند.

بر عکس، آسیب رساندن به محیط زیست و نابودی طبیعت باعث وارد آمدن صدمات و زیانهای جبران ناپذیری به بشریت می شود.

افسردگی و افزایش بیماریهای روحی و روانی انسان امروز بدون ارتباط به آسیب رساندن به محیط زیست نیست.

هیچ کس نمی‌تواند منکر بشود که تخریب محیط زیست تأثیر منفی بر شیوه رفتار آدمیان می‌نهد، و اثرات ویرانگری بر اخلاق فردی و جمعی جامعه بشری بر جای می‌گذارد.

امام خمینی ـ قدس سره ـ در مورد تأثیر محیط زندگی بر شخصیت آدمی می‌نویسد:

«محیط تربیت، شخصیت مربی، رفیق همنشین، اثرات شگفت‌آوری دارند که همه آن را مشاهده می‌کنند».^۵

قرآن کریم درباره اثر طبیعت می فرماید:

« وَالْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِى خَبُثَ لَا یَخْرُجُ إِلَّا نَکِداً کَذَ لِکَ نُصَرِّفُ الْأَیَتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ‏ ؛ سرزمین پاکیزه، گیاهش به فرمان پروردگار می روید؛ اما سرزمین‌های بد طینت [و شوره زار]، جز گیاه ناچیز و بی ارزش، از آن نمی‎روید».۶

از این آیه مبارک استفاده می‌شود همان طور که طبیعت و سرزمین پاک در رشد و پرورش بهینه گیاهان مؤثر است، در رشد و تکامل انسان نیز مؤثر می‌باشد، و همان گونه که از زمین‌های شوره زار جز گیاهان بی‌ارزش نمی‌روید، محیط آلوده نیز تاثیر منفی و اثرات زیانباری بر تربیت انسان دارد.

امام علی علیه السلام درباره اثر طبیعت بر انسان فرموده است:

«  تَوَقَّوُا الْبَرْدَ فِي أَوَّلِهِ وَ تَلَقَّوْهُ فِي آخِرِهِ، فَإِنَّهُ يَفْعَلُ فِي الْأَبْدَانِ كَفِعْلِهِ فِي الْأَشْجَارِ، أَوَّلُهُ يُحْرِقُ وَ آخِرُهُ يُورِقُ ؛ از سرما در آغاز آن (فصل خزان) پرهیز کنید و در پایان آن (فصل بهار) به پیشواز آن بشتابید؛ زیرا سرما بر بدن‌ها همان تاثیر را می‌گذارد که بر درخت‌ها؛ اول آن سوزاننده و نابود کننده است، و پایان آن رویاننده و شکوفا کننده».^۷

کلام امام درباره تاثیر طبیعت بر جسم و جان آدمی بسیار روشن و صریح است و همان سان که طبیعت بر جسم و بدن اثر گذار است، بر روح و روان بشر نیز اثر گذار می‌باشد.

امروزه هیچ کس نمی‌تواند نقش زیانبار جنگ‌های بین المللی و منطقه‌ای را در تخریب محیط زیست و اثرات سوء آنها را بر زندگی انسان‌ها منکر شود.

جوامعی که محیط زندگی آنها در اثر جنگ و تخریب نابوده شده است، ساکنان آنها دچار انواع بحران‌های روانی و جسمی شده اند.

حمایت و حفاظت محيط زيست در اسلام:

اسلام در کلیه شئون و روابط انسانی دخالت کرده و برای همه آنها مقرراتی وضع نموده است.

لیکن این بدان معنی نیست که برای هر موضوع با عنوان ویژه و متداول امروزی آن حکم خاصی مقرر داشته باشد. مسئله محیط زیست نیز از همین قبیل است.

به یقین در هیچ یک از منابع اسلامی به عنوان محیط زیست حکمی مطرح نشده است ولی بدون تردید درباره آب، زمین، پاکی و ناپاکی، آتش سوزی و مسائلی از این قبیل در آیات و احادیث و سایر منابع، احکام زیادی وجود دارد که به کمک آنها می‌توان مقررات دقیقی برای مسائل محیط زیست به دست آورد.

متاسفانه در این مورد از نظر اسلامی آن طوری که لازم بود، توسط برخی از اهل تحقیق پژوهشی انجام نگرفته است.

از نظر اسلام چنان چه فرد یا جامعه‌ای از عمل شخصی متضرر شوند نمی‌توانند از راه‌های مشروع ضرر و زیان خود را از او دریافت دارند.

همین طور در صورتی که کسی یا کسانی اقدام به آلودن محیط می‌کنند، کسانی که پیرامون محیط شان آلوده شده است می‌توانند آلوده کننده را برای کیفر تعقیب کنند.

از پیامبر صلی الله و علیه و آله روایت شده است که حضرت فرمودند: «تحفظو من الارض فانها امکم؛ از زمین حفاظت کنند به درستی که آن مادر شماست».

اسلام برای نظافت و بهداشت اهمیت فوق العاده ای قائل است و آن را از نشانه های ایمان می داند.

خداوند متعال می فرماید : «إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ؛ یعنی ما هر چیز را به اندازه خلق کردیم ».^۸

پس هر چیز مقدار و حدودی دارد و بایستی به طور صحیح و درست بهره‌برداری شود تا نابود و منهدم نگردد . چرا که این ثروت‌های طبیعی فقط به یان نسل تعلق ندارد . بلکه این اندوخته‌ها به نسل‌های بعد از ما نیز تعلق دارند.

نظر اسلام در مورد آباد کردن زمین و پایداری محیط زیست آمده است:

«هُوَ أَنشَأَكُم مِّنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ ؛ خداوند شما را در زمین خلق کرد و شما را به عمارت و آباد کردن زمین گماشت».^۹

در این رابطه پیامبر اکرم(ص) می فرماید: « إن قامَتِ السَّاعَةُ و فِي يَدِ أحَدِكُم فَسيلَةٌ ، فإنِ استَطاعَ أنْ لايَقومَ حَتّى يَغرِسَها ، فَليَغرِسْها؛  اگر قيامت فرا رسد و در دست يكى از شما نهالى باشد ، چنانچه بتواند برنخيزد تا آن را بكارد ، بايد آن را بكارد».^۱۰

فاجعه بسیار عمیق است. انسان امروز فرداى بشر را نیز تباه کرده و به تمدنى آویخته و با تمدنى همراه شده یا نه ناگزیر همراهش کرده اند که خود به دست خود به گفته روژه گارودى روشنفکر برجسته و منتقد باهوش و تیزنگر فرانسوى:

«اگر ما در خلال سى سال آینده به همان منوال زندگى کنیم که در خلال سى سال گذشته زندگى کرده ایم دست به کشتن نوه هاى خود زده ایم».^۱۱

منابع:

۱- معارف و معاریف، سیدمصطفی حسینی دشتی، ج ۹، ص ۲۱۹؛ فرهنگ فارسی، دکتر محمد معین، ج ۲، ص ۱۷۱۷.

۲-  فرهنگ فارسی، دکتر محمد معین، ج ۲، ص ۱۱۳؛ معارف و معاریف، سیدمصطفی حسینی دشتی، ج ۵، ص ۳۹۳۹.

۳- حقوق محیط زیست، الکساندر کیس، ترجمه محمدحسن حبیبی،۱۳۷۹، ص ۶.

۴-  حقوق محیط زیست در ایران، دکتر مصطفی تقی زاده انصاری، ص ۶ و ۷.

۴ـ  طلب و اراده، امام خمینی، ترجمه و شرح سیداحمد فهری، ص ۱۴۷ و ۱۴۸.

۶- سوره اعراف، آیه۵۸.

۷- نهج البلاغه، حکمت۱۲۸.

۸- سوره قمر، آیه۴۹.

۹- سوره هود، آیه۶۱.

۱۰- کنزالعمال، ح ۹۰۵۶ .

۱۱- هشدار به زندگان روژه گارودى ، ترجمه على اکبر کسمائى، ص۲۵.

جهت مطالعه رجوع شود به:

«اسلام و محیط زیست» به قلم آیت‌الله جوادی آملی .

اسلام و محیط زیست، ابوالقاسم یعقوبی.

حق بر محیط زیست از منظر حقوق بشر بین المللی و اسلام، محسن قدیری.