حوزه علمیه بغداد

حوزه شیعی بغداد بخشی از جنبش و تکاپوی بزرگ کلامی و فقهی حوزه‌های شیعه را به خود اختصاص داده است و شاید از مدارس قدیم کلامی شیعه به‌معنای حقیقی کلمه باشد. این حوزه دوران فعالیت خود را از عصر حضرت امام جواد علیه السلام (۱۹۵-۲۲۰ق) آغاز کرده و متکلمان و فقیهان نامی و چهره‌های برجسته‌ای در آن پرورش یافتند. با تصرف بغداد به دست طغرل بیک سلجوقی (۴۴۷ق)، حوزه بزرگ شیعی بغداد نیز متلاشی شد و سوزاندن کتابخانه‌های امامیه و شیعه‌کشی به راه افتاد. از جمله آثار شیعی کتابخانه شریف مرتضی که هشتاد هزار کتاب نفیس منحصر به فرد را در خود جای داده بود و کتابخانه ابونصر شاپور بن اردشیر، وزیر بهاءالدوله دیلمی که با آتش نابود شد.^۱

حوزه علمیه نجف

حوزه علمیه نجف از مدارس قدیم شیعه است که پس از فروپاشی حوزه بغداد و هجرت شیخ طوسی در ابتدا به کربلا سپس به نجف اشرف، به دست توانای وی بنیان نهاده شد. آنچه مسلم است، این است که حوزه نجف اشرف از نیمه دوم قرن پنجم هجری تاسیس گردیده و شیخ طوسی نخستین معلم این دانشگاه بزرگ شیعی بوده و پس از وفات وی (۴۶۰ق) به دست فرزندش شیخ ابوعلی الحسن طوسی، کرسی تدریس و رهبری ادامه یافته و پس از وی (۵۱۵ق) فرزندش شیخ ابونصر محمد (۵۴۰ق) و بعد از او نیز این خاندان تا اواخر قرن ششم هجری حوزه را اداره می‌کردند.^۲

حوزه علمیه حِلّه

از حوزه‌های بلندآوازه شیعه است که جمع بسیاری از ارکان اسلام و ائمه مولفان از این حوزه برخاسته‌اند. بنیانگذار و موسس مدرسه حله، شیخ ابوعبدالله فخرالدین محمد (۵۹۸ق) عجلی حلی، معروف به ابن ادریس، از روسای مذهب و ارباب فتوا بود.^۳

حوزه علمیه سامرا

سید محمد حسن شیرازی  در سال ۱۲۹۱ق در سامرا اقامت گزید و در این شهر حوزه علمیه تاسیس کرد. با حضور شاگردان و علمای بزرگ در سامرا، مکتب خاصی در فقه و اصول شکل گرفت که به مکتب سامرا شهرت یافت.

فتوای تحریم تنباکو میرزای شیرازی از حوزه علمیه سامرا صادر شد. عمر حوزه سامرا کوتاه بود و از آغاز تا پایان، بیش از ۲۰ سال طول نکشید. وجود میرزای شیرازی در بقا و دوام این حوزه نقش اصلی را ایفا می‌کرد لذ­­­­­ا با رحلت او اکثریت علما و شیعیان به کربلا و نجف عزیمت کردند.

علمایی همچون سید حسن صدر، سید محسن امین، شرف‌الدین عاملی، محمد جواد بلاغی، شیخ محسن شراره، آقا بزرگ تهرانی، علامه امینی ، محمدرضا مظفر و هم چنین برخی از خاندان کاشف الغطاء از فارغ التحصیلان مکتب سامرا بودند.

حوزه علمیه کربلا

حوزه علمیه کربلا از حوزه‌های علمیه شیعه در کشور عراق است که با تاسیس شهر کربلا بر اثر سکونت شیعیان در کنار مرقد امام حسین علیه السلام، عالمان دینی به مرور در این شهر سکنی گزیدند و مدارس دینی ساخته شد. پس از سقوط اصفهان به دست محمود افغان با مهاجرت علمای ایران به کربلا، حوزه کربلا محل منازعه بین اخباریان و اصولیان بود. با مهاجرت محمد تقی شیرازی به کربلا، حوزه این شهر رونق گرفت و او فتوای مشهور خود علیه استعمارِ انگلیس را از حوزه علمیه کربلا صادر کرد.

آستانه حسینی علیه السلام و آستان عباس علیه السلام هر دو از بزرگ‌ترین مدارس علمی کربلا بوده و تمامی حجره‌های اطراف این دو صحن تا نیمه اول قرن چهاردهم هجری مملو از طلاب علوم دینی بود و ایوان‌های سرپوشیده نیز تا نیمه دوم قرن چهاردهم هجری محل تدریس بود. اما بعدها تدریس از صحن به مدارس انتقال یافت.^۴

 حوزه علمیه بصره

یکی از حوزه‌های قدیمی شیعه در تاریخ آموزش امامیه، حوزه بصره است. این مرکز مهم فرهنگی در قرن اول هجری پس از جنگ جمل در ۳۶ ق. و همزمان با مدرسه کوفه تاسیس گردید. پس از پیروزی امیرالمومنین علی علیه السلام در جنگ جمل، امام علیه السلام، ابن‌عباس را والی و ابوالاسود دُؤلی را به سِمت قاضی بصره تعیین نمود و حوزه شیعی بصره به دست توانای این دو مرد علم و فضل تاسیس گردید.

ابن‌عباس پسر عمّ رسول ‌الله صلی الله علیه وآله وسلم و محدث و مفسر و فقیه و مورخ صدر اسلام بوده است. روایت شده است که رسول ‌الله علیه وآله وسلم درباره وی دعا فرمودند: «اللهمَّ فَقّههُ فی الدین و عَلِّمهُ التأویل» و دعای پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم مستجاب گردید. ابن‌عباس همه‌ روزه در مسجد جامع بصره به تدریس قرآن کریم و فقه و احکام دین می‌پرداخت و این حوزه در آن روزگار از مدارس بلندآوازه شیعه در عراق بود.^۵

حوزه علمیه کوفه

حضرت علی علیه السلام، همه‌روزه هنگام فریضه پنج‌گانه نماز وارد مسجد اعظم کوفه می‌گردیدند و بر مسند تدریس خویش می‌نشستند و به آموزش علوم قرآن کریم و تدریس احکام فقه و حدیث و تربیت اصحاب و شاگردان خود می‌پرداختند و طلاب علوم دینی و عاشقان فضیلت و محدثان از هر سوی، گروه گروه به حوزه امام علیه السلام می‌پیوستند و از محضر مبارکش بهره‌مند می‌شدند.

در آن ایام، عظیم‌ترین حوزه‌های آموزش احکام دین در جهان اسلام، در مسجد اعظم کوفه برقرار بود و بسیاری از خطبه‌ها و مکاتبات و فرمان‌های امیرالمومنین علیه السلام در همین حوزه ایراد گردیده و یا به رشته تحریر درآمده است که قسمت‌هایی از آن را سیدرضی با سلیقه بلندپایه خویش در سه بخش الخطب، الکتب و قصارالکلمات گردآوری نموده و آن‌ را «نهج‌البلاغه» نام‌گذاری کرده است. این کتاب پس از قرآن کریم یکی از بهترین مواریث فرهنگی صدر اسلام است. شاگردان و اصحاب امیرالمومنین علی علیه السلام را بیش از پانصد تن یاد کرده‌اند.^۶

^منابع

۱-برگرفته از مقاله «حوزه علمیه، از کوفه تا قم».

۲- برگرفته از مقاله «حوزه علمیه، از کوفه تا قم».

۳- برگرفته از مقاله «حوزه علمیه، از کوفه تا قم».

۴-حاج سید جوادی، دائره المعارف تشیع، ج ۱۴، ص۹.

۵- برگرفته از مقاله «حوزه علمیه، از کوفه تا قم».

۶- برگرفته از مقاله «حوزه علمیه، از کوفه تا قم».