انسان کامل در کلام شهید مطهری

یک وقت می‌گوییم «انسان» یعنی این هیکل خاص که در همه این افراد مشترک است و خلاصه منظور از انسان، انسانِ زیست شناسی است.
در تعریف انسان می‌گوییم: یک حیوان یک سر و دو گوش مستقیم القامه که حرف هم می‌زند. اگر انسان این است، آنهایی که خواستند عیسی را به‌دار بکشند همان قدر انسانند که خود عیسی؛ آنها هم مثل عیسی حرف می‌زدند و از این جهات فرقی با او نداشتند.

آیا مقصود این است؟ یا نه، مقصود انسان بما هو انسان است؛ یعنی انسان به خاطر ارزش‌های انسانی، به خاطر انسانیت؟ اینجاست که وقتی چومبه و لومومبا را کنار همدیگر می‌گذاریم، دو نوع از آب در می‌آیند: این یک چیز از آب درمی‌آید، آن چیز دیگر؛ یعنی ممکن است این یک انسان از آب در بیاید، یک انسانِ درست با ارزشهای انسانی، و آن نه تنها یک انسان نباشد بلکه حیوان هم نباشد و به تعبیر قرآن از حیوان هم چند درجه پایین‌تر باشد.
تعلیم و تربیت در اسلام، ص۲۳۹-۲۴۰

انسان تنها موجودی است که خودش از خودش تفکیک‏ پذیر است؛ یعنی ما نمی‏توانیم سنگی داشته باشیم که سنگی نداشته باشد یا گربه‏‌ای داشته باشیم فاقد گربگی؛ سگی داشته باشیم فاقد سگی؛ پلنگی فاقد پلنگی. هر پلنگی در دنیا آن‏ خصلت‏‌هایی را که پلنگی می‏‌نامیم دارد به سهم غریزه؛ ولی این انسان است که ‏انسان بودن خودش را ندارد و باید تحصیل بکند و انسان بودن هیچ مربوط به‏ جنبه‏‌های زیستی و بیولوژیکی نیست. … انسانیت یک امری است وراء زیست‏شناسی.
انسان کامل، ص۱۵۵-۱۵۶
شما سراغ هر موجودی بروید می‏‌بینید، خودش برای خودش به عنوان یک صفت ‏انفکاک‏پذیر نیست…؛ ولی این انسان است که ممکن است یک انسانی باشد منهای انسانیت برای این‏که آن چیزهایی که ما آنها را انسانیت انسان می‏دانیم، آن‏ چیزهایی که به انسان شخصیت می‏دهد (نه آن چیزهایی که ملاک شخص ‏انسان است‏) این‏ها اوّلاً یک سلسله چیزهایی که با ساختمان مادّی انسان ‏درست نمی‏شود چون غیر مادّی است و ثانیاً آن چیزهایی که ملاک انسانیت ‏انسان است و به انسان شخصیت می‏‌دهد، فضیلت می‏‌دهد و ملاک فضیلت انسانی ‏انسان است به دست طبیعت ساخته نمی‏شود به دست هیچ کس ساخته نمی‏‌شود فقط و فقط به دست خود انسان ساخته می‌‏شود.
انسان کامل، ص۷۱-۷۲

تعریف انسان کامل از آن جهت مشکل است که انسان و استعدادهای انسان مجهول است، لهذا چاره‏ ای نیست جز اینکه مجموعه نظریه‏‌ها درباره انسان کامل بیان شود، و مخصوصاً ببینیم تعریف و ترسیم انسان کامل از نظر قرآن چیست.).

از نظر عرفا کمال انسان در نوعی شدن است و آن شدن او شدن است. انسان قطع نظر از برخورداری و نابرخورداری، وضعی دارد که باید به آن وضع درآید، و این است انسانیت واقعی و کمال مطلوب فطری انسان، و چون انسان اینچنین آفریده شده چیز دیگر او را راضی و قانع نمی‌کند.

حکما برخلاف عرفا کمال انسان را در نفی انسان و فنای درحقیقت نمی‌دانند بلکه در ظهور حقیقت در انسان می‌دانند، و بین ایندو فرق بسیار است. و مقصودشان از عدالت تسلط و سیطره کامل نیروی عقل و اراده بر غرایز و شهوات است به طوری که حقوق و حدود هر قوه‏ای در حد خود داده‏شود، عاقله بر کشور وجود انسان حکومت عادله داشته باشد و فرضیه فیلسوف حاکم و حاکم فیلسوف در کشور وجود هر فرد تحقق یابد، رعایای قوا رعایت و در عین حال از طغیانشان جلوگیری شود. حکما مرکب و وسیله این راه را عقل و علم می‌دانند. حکما نیز مانند عرفا به نوعی «شدن» معتقدند و آن نوع شدن عبارت است از حکیم شدن و عادل شدن.
یادداشت‌ها، ص۲۹۰-۲۹۱

منابع:
تعلیم و تربیت در اسلام، ص۲۳۹-۲۴۰
یادداشت ها، ج۱،ص۲۹۰-۲۹۱
انسان کامل، ص۱۵۵-۱۵۶… ص۷۱-