فخرالدین ابوحامد عبدالحمید معروف به ابن ابی الحدید شاعر، ادیب و شارح نهج البلاغه است. او در فقه، شافعی و در کلام، معتزلی بود. با این‌حال او امام علی علیه‌السلام را برتر از خلفای سه‌گانه می‌دانست و کسانی را که در برابر او قیام کردند به‌عنوان باغی(از ریشه بَغْی، به معنی خروج و شورش علیه امام و حاکم اسلامی)، فاسق و اهل دوزخ معرفی می‌کرد، مگر اینکه توبه کرده باشند. قصیده عینیه او در مدح امیرالمؤمنین، با طلا در اطراف ضریح امام علی علیه‌السلام نگاشته شده است.
شرح حال:
ابن ابی الحدید دراول ذی‌الحجه سال ۵۸۶ در مدائن متولد شد. خانواده‌اش اهل علم و دانش بودند. پدر و یکی از برادرانش قاضی و برادر دیگرش شاعر و از جمله اهل ادب بود. جوانیش را در زادگاهش با تحصیل علوم سپری نموده است. پدرش بهاءالدین محمدالمداینی و به قولی هبة الله فرزند محمد المداینی است.
وی به مناسبت نزدیکی با ابن علقمی، وزیر شیعه مستعصم عباسی، در شمار کاتبان دیوان دارالخلافه درآمد.۱
ابن ابی‌الحدید و برادرش بواسطه نزدیکی با ابن علقمی از حمایت وزیر برخوردار بودند. از این‌رو، هنگامی که شرح نهج البلاغه و قصاید السبع را منتشر کرد، هدیه‌هایی دریافت نمود.۲
در نخستین یورش‌های مغول در سال در ۶۴۲ه.ق به بغداد که سپاه عباسی به فرماندهی شرف الدین اقبال شرابی سپهسالار مستعصم بالله سپاه مغول را شکست داد، ابن ابی الحدید پیروزی سپاه بغداد را نتیجه تدبیر ابن علقمی دانست و قصیده‌ای در تهنیت و ستایش وی سرود. در واقعه در حمله هلاکو خان به بغداد در ۶۵۵ق، ابن ابی‌الحدید و برادرش موفق‌الدین به دست مغولان گرفتار شدند و محکوم به قتل شد؛ ولی به وساطت ابن علقمی و خواجه نصیرالدین طوسی از مرگ نجات یافت.۳
حیات علمی:
تحصیلات اولیه وی در زادگاهش یعنی مدائن بود. وی در آنجا مذاهب کلامی را آموخت و به مکتب اعتزال گرایش یافت.۴ پس از آن به بغداد رفت و از علمای آنجا بهره برد. در آن شهر در محضر علما و بزرگان مشهور بغداد که بیشتر آن‌ها شافعی مذهب بودند، به قرائت کتب و اندوختن دانش پرداخت و در محافل علمی و ادبی شرکت جست و به قول صاحب نسمهالسحر، معتزلی جاحظی شد.۵ نیز از ابوالبقاء عکبری و ابوالخیر مصدق بن شبیب واسطی ادب آموخت.۶
ابن ابی‌الحدید در شعر طبعی رسا داشت و در انواع مضامین شعر می‌گفت؛ ولی مناجات و اشعار عرفانی او مشهورتر است. اطلاعات او درباره تاریخ صدر اسلام نیز گسترده بود. علامه حلی ، از پدر خود و او از ابن ابی الحدید روایت کرده‌اند.۷ مذهب
بررسی شرح نهج البلاغه او نشان می‌دهد که برخلاف نظر ابن کثیر که وی را شیعی غالی) عنوانی برای گروه‌ها و افراد افراطی در مذهب شیعه) شمرده است،۸می‌توان او را معتزلی معتدلی دانست.
او درآغاز کتابش اتفاق همه شیوخ معتزلی خود(متقدمان، متاخران، بصریان و بغدادیان) را بر صحت شرعی بیعت با ابوبکر نقل می‌کند و تصریح می‌نماید که از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نصی بر آن بیعت وارد نشده، بلکه تنها انتخاب مردم که هم به اجماع و هم به غیر اجماع راه تعیین پیشوا شمرده شده، موجب صحت آن است.۹
عقیده او درباره امام علی علیه‌السلام:
او با وجود این که ظاهرا سنی مذهب بود، اما ارادت خاصی به امیرمومنان علی علیه السلام داشت.
و به پیروی از مکتب معتزله بغداد، علی علیه‌السلام را برتر از خلفای سه‌گانه می‌داند و تصریح می‌کند که او، هم در کثرت ثواب و هم در فضل و خصال حمیده، از دیگران افضل است.۱۰ با این‌حال به عقیده وی افضلیت امام ضروری نیست و در خطبه آغاز کتاب در همین معنی گفته است: سپاس خداوندی را که مفضول را بر افضل مقدم داشت.۱۱
او می گوید: به طور‌کلی، یاران ما هر فاسقی را که در حال فسق بمیرد، دوزخی می‌دانند و شکی نیست که خروج‌کننده بر امام حق(حضرت علی علیه‌السلام)، فاسق است.۱۲
آثار مهم:
شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید:
این اثر، در ۲۰ جزء نگاشته شده است. عمده شهرت و معروفیت ابن ابی الحدید به سبب تألیف این کتاب است که حاوی مجموعه عظیمی از ادب و تاریخ و کلام و فرهنگ اسلامی است.۱۳ این شرح، بارها به چاپ رسیده و به‌ویژه در میان شیعه از شهرت و اهمیت خاصی برخوردار است. یکی از کهن‌ترین نسخه‌های این شرح که صورت اجازه شرح به ابن علقمی را دارد و به احتمال قوی در حیات ابن ابی الحدید کتابت شده است، در کتابخانه مرکزی آستان قدس نگهداری می‌شود.۱۴
الفلک الدائر علی المثل السائر
السبع العلویات یا قصائد السبع العلویات
نظم کتاب الفصیح ثعلب
وی همچنین المستصفی من علم الاصول غزالی را نقد کرده و آیات البینات زمخشری در علم کلام، منظومه ابن سینا در طب را شرح کرده است
رحلت:
ابن ابی‌الحدید اندکی پس از سقوط بغداد. بنا به نقلی۱۵در پنجم جمادی الثانی سال ۶۵۶ هجری قمری به دست مغولان در بغداد از دنیا رفت.
منابع:
۱- البدایه و النهایه،ابن کثیر، ج۱۳.
۲- الذریعه، آقابزرگ تهرانی، ج۱۴.
۳- هندوشاه بن سنجر، تجارب السلف، به کوشش عباس اقبال آشتیانی.
۴- شرح نهج البلاغه، مقدمه ابوالفضل ابراهیم.
۵- همان.
۶- تعلیقات بر وفیات الاعیان ابن خلکان، احسان عباس، ج۷.
۷- الکنی و الالقاب، عباس قمی، به کوشش محمد هادی امینی، ج۱.
۸- البدایه و النهایه، ابن کثیر، ج۱۳.
۹- شرح نهج البلاغه، عبدالحمید ابن ابی الحدید، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم.
۱۰- شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۱.
۱۱- همان.
۱۲- همان.
۱۳- دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج۲.
۱۴- (آستان قدس، فهرست)آستان، ج۵.
۱۵- سیر اعلام النبلاء، ذهبی.
نظرات ارزشمند شما، ما را در بهبود کیفیت مطالب یاری خواهد کرد.
